Van de week hoorde ik de term “Late stage capitalism”.  Dat leeft onder millennials die geen huis kunnen kopen of huren omdat dit te duur is. Zij consumeren daarom hun geld maar op. Dat oververhit de economie. Het einde van het kapitalisme was ook in mijn jonge jaren zeventig aan de orde van de dag, met de opkomst van de Club van Rome, kernrampen zoals van Kysjtym en Tsernobyl, de stagnerende Europese economie.  

Nu gaat het om het einde van de economische groei, om inkeer. Duurzaam, minder mensen, circulair, veganistisch. Om welvaart en rijkdom om te zetten in welzijn en welbevinden. Geen lange rijen meer bij de supermarkt op derde kerstdag, geen vuurwerk.

Dat idee mag postvatten in hart en ziel van onze kinderen en kleinkinderen. Het gaat ook over eerlijk mondiaal verdelen van de rijkdommen die in de wereld bestaan. De VPRO had 23 december een schitterende uitzending over bevolking. Kun je met minder kinderen krijgen de planeet redden? Nee dus.

https://www.vpro.nl/programmas/etc/over-bevolking.html .

Kapitalistisch denken in economische groei staat onder druk bij de welgestelde elite en middenklasse. Maar de meerderheid in de wereld hoopt op deelname aan de welvaart en zet de democratie zelf onder hoge druk. Er is in de westerse wereld, zoals in Nederland, een welvaartsniveau bereikt waarbij mensen helemaal niet méér kinderen willen. De bevolking in Nederland door geboorten neemt al af. En toch: ga woningen bouwen voor onze kinderen en kleinkinderen en voor de echter asielzoekers. Doe het nu.

Laat kapitalisme, een links adagium, impliceert het verlangen naar een nieuw model. Intussen marcheert het nationalisme en autarkie de politiek en via tv de huiskamers binnen. Dat vrees ik. Mijn verlangen naar een democratische libertaire sociaaldemocratie lijkt eerder late stage socialisme in een wereld die kolkt van oorlogen en bedreigingen. Misschien ligt de opkomst van autocratie of een meritocratisch stelsel met sterke leiders en strak geregisseerde verkiezingen in het verschiet. In zo’n land waar een lookalike éénoog als Geert Wilders koning is. Ik ben internationalist, van verbindingen.  We moeten woningen bouwen, meer dan 100.000 per jaar. Voor jongeren. Fijne, veilige woningen waar het goed wonen is. In buurten waar kinderen spelen kunnen.  Dat is dé prioriteit.   

Extreme ongelijkheid

 De critici, onder wie ik, zien extreme ongelijkheid, doorgedreven consumentisme en een verregaande commercialisering van bijna alle aspecten van het leven, ook bijvoorbeeld in onderwijs en gezondheidszorg. Is ongelijkheid in Nederland zoveel toegenomen? Daar geeft de Gini-coëfficiënt uitsluitsel over. Dat is een statistische maatstaf voor inkomens- of vermogensongelijkheid in een samenleving. De Gini-coëfficiënt varieert van 0 tot 1. Een waarde van 0 betekent totale gelijkheid (iedereen heeft exact evenveel inkomen en vermogen). Een waarde van 1 duidt op maximale ongelijkheid (één persoon bezit dan al het inkomen of vermogen, en alle anderen niets).

Zoek het in Wikipedia maar eens op: https://nl.wikipedia.org/wiki/Gini-co%C3%ABffici%C3%ABnt

Zuidelijk Afrika en Brazilië kampioenen

In de praktijk liggen de Gini-coëfficiënten van landen meestal ergens tussen 0,20 en 0,50. In 1975 was deze coëfficiënt in Nederland 0,24. In 2022 is het getal gestegen tot 0,29. Er is dus wel een stijging, maar die is niet groot. De Zweden scoren net zoals Nederland. In de VS is de ongelijkheid hoog, hoger dan in veel andere rijke OESO-landen. Het U.S. Census Bureau (voor inkomensongelijkheid) mat in 1970 een coëfficiënt van 0,39. Recente cijfers (jaren 2010–2020) tonen waarden van ongeveer 0,48–0,49. Het egocentrische, nationalistische Trumpisme – make America great again -wil ongelijkheid doen toenemen.  In China komt de sterk toegenomen welvaart vooral de rijken ten goede.  De officiële statistieken van het Chinese National Bureau of Statistics laten waarden zien van ca. 0,46–0,47. China wil communisme via kapitalisme bereiken.   China en de VS zijn kampionen ongelijkheid, maar in zuidelijk Afrika en Brazilië zijn de verschillen nog veel groter.

Wereldwijde verschillen

De wereldwijde Gini-coëfficiënt, die onder meer door de Wereldbank en economen als Branko Milanovic wordt onderzocht is nog veel hoger dan die in de VS en China. Deze schommelt doorgaans rond 0,60–0,70. Wereldwijd is de ongelijkheid enorm. Dat komt door de extreme armoede in een reeks landen en steden. De armste landen naar BBP per hoofd zitten in Afrika met Burundi voorop. Ook bijvoorbeeld Afghanistan is extreem arm.

Op wereldschaal wordt de ongelijkheid steeds groter, zo lijkt het, maar per land zijn de verschillen ook groot. Het lijkt erop dat het grootkapitaal en de multinationals steeds machtiger worden, terwijl midden- en lagere klassen het moeilijker krijgen om welvaart op te bouwen en vast te h ouden. Daarbij zijn de meeste burgerlijke rijksten steeds duidelijker zichtbaar, zoals Elon Musk en Bill Gates. Zij proberen steeds meer politieke invloed uit te oefenen, wat zeer onwenselijk is.  

De droom van Jeffrey Sachs

Mijn vriend wijst me op Jeffrey Sachs (1954) een vooraanstaande ontwikkelingseconoom en onder veel meer adviseur van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, een organisatie die ik altijd zeer bewonderde.  Jeffrey Sachs heeft veel gepubliceerd over onder meer duurzame ontwikkeling, armoedebestrijding, ontwikkelingssamenwerking, schuldverlichting en strijd tegen ziekten zoals hiv/aids, tbc en malaria.

Sachs vindt dat alle landen gezamenlijk overheidsinvesteringen doen om de grootste risico’s af te wenden waarmee de wereld wordt geconfronteerd, klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, bevolkingsgroei en extreme armoede. De kosten van deze investeringen zijn niet hoog, vooral niet als ze eerlijk over de verschillende landen wordt verdeeld, meent hij. Volgens Sachs is het probleem niet zozeer dat er enorm veel werk moet worden verricht om rampen te voorkomen, maar dat het nog altijd onmogelijk lijkt om overeenstemming op wereldniveau te bereiken over zelfs maar beperkte maatregelen.  Enfin, er komt niets van terecht.

Lees verder over deze helderziende op Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Jeffrey_Sachs

  Het einde van ontwikkelingshulp

De toekomstige ondergang van het kapitalisme is al beschreven vanaf de opkomst van de industrialisatie en de naar groei strevende economie. Karl Marx voorspelde de instorting van het systeem, maar het floreert als nooit tevoren.  Ik sprak daar met mijn collega-journalisten bij Elseviers Weekblad al over in het begin van de jaren zeventig. Zij wilden er niet aan dat het kapitalisme op zijn laatste benen liep. Economische groei gold als een basisvoorwaarde voor het bestaan. Pronkiaanse ontwikkelingshulp moest minder en bekritiseerd worden tot ontwikkelingshulp niet meer bestaat.

Jan Pronk was een bevlogen politicus, lees wat meer over hem:  https://nl.wikipedia.org/wiki/Jan_Pronk_(politicus)

Ontwikkelingssamenwerking bestaat nu niet meer. Dat heeft het Kabinet Schoof bereikt. De overheid spant zich niet meer in voor de grote noden in de wereld, zoals armoedebestrijding. Het eigen belang prevaleert. Ik ben daar als wereldburger tegen. De overheid is medeverantwoordelijk voor wat in de wereld gebeurt. Dat kan beter met investeringen dan met wapens.

 Het kabinet-Rutte IV heeft al in 2023 aangekondigd om 3,4 miljard euro te bezuinigen op de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking. Deze bezuinigingen worden onder andere gerealiseerd door de subsidies voor niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) te verlagen van 1,4 miljard naar 0,4 miljard euro per jaar vanaf 2026. Daarnaast moeten ngo’s in de toekomst minstens 50% van hun inkomsten zelf genereren, in plaats van de huidige 25%. Deze maatregelen zullen naar verwachting leiden tot een daling van het percentage van het bruto binnenlands product (BBP) dat Nederland besteedt aan ontwikkelingshulp. In 2022 bedroeg dit percentage 0,67% van het bruto nationaal inkomen (BNI).

Het kabinet-Schoof heeft aanzienlijke verdere bezuinigingen op ontwikkelingshulp aangekondigd. Vanaf 2027 wordt het budget structureel verlaagd met €2,4 miljard per jaar, wat neerkomt op een vermindering van ongeveer een kwart van het totale budget voor ontwikkelingssamenwerking. Een van de eerste concrete maatregelen is het verlagen van de subsidies voor niet-gouvernementele organisaties (ngo’s). Voor de periode 2026-2030 wordt het beschikbare budget teruggebracht van €1,4 miljard naar ongeveer €0,4 miljard. Daarnaast moeten ngo’s in de toekomst minstens 50% van hun inkomsten zelf genereren, in plaats van de huidige 25%.

Het kabinet heeft ook besloten de koppeling tussen het budget voor ontwikkelingssamenwerking en de omvang van de Nederlandse economie los te laten. Voorheen werd het budget vastgesteld op basis van een percentage van het bruto nationaal inkomen (BNI), met als streefwaarde 0,7%. Door deze koppeling te verbreken, zal het budget niet langer automatisch meegroeien met de economie, wat kan leiden tot verdere verminderingen in de toekomst. Met een jaarlijkse groei van 1,5% zou het BBP in 2027 ongeveer €1.474,1 miljard bedragen. Op basis van deze schattingen zou het percentage van het BBP dat in 2027 aan ontwikkelingshulp wordt besteed, dalen tot ongeveer 0,21%. Dit is een aanzienlijke vermindering ten opzichte van de 0,67% in 2022 en ligt ver onder de internationale norm van 0,7% van het BNI voor ontwikkelingshulp. Nederland doet niet meer mee. Deze gegevens kan ik zo snel vergaren dankzij AI. Ik ben tegenstander van deze ontwikkeling en vind dat ontwikkelingssamenwerking tenminste 1% van het BBP behoort te zijn.

In “mijn” jaren zestig was het idee van 10% ontwikkelingshulp populair. Het stond voor een diepere morele overtuiging dat rijke landen een grotere verantwoordelijkheid dragen voor het welzijn van armere landen. Tien % was een inspiratiebron voor activisten, kerken en ngo’s. Denk aan Het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) en andere kerkelijke ontwikkelingsorganisaties, zoals Cordaid en Kerk in Actie.

De ChristenUnie en in mindere mate het CDA waren vaak voorstander van royale ontwikkelingshulp. Novib (nu onderdeel van Oxfam), Hivos, en Fair Trade-bewegingen drongen aan op meer structurele hulp en ontwikkelingsbeleid. Deze groepen spraken soms idealistisch over hogere percentages, waaronder 10%. Zij vroegen ook om herstelbetalingen en investeringen. Het kwam nooit verder dan 0,7% van het BBP. En is nu weggesaneerd: het einde van het optimisme.

Terug naar het eind van het kapitalisme. De term laat kapitalisme kont niet uit hoofd­stroom­economie, maar vooral uit de Marxistische traditie en de kritische theorie.  Ernest Mandel (1923–1995), de Belgische marxistische econoom is waarschijnlijk de bekendste grondlegger van het begrip ‘late capitalism’ in academische zin. In zijn boek Late Capitalism (1972) onderzocht hij de naoorlogse economische ontwikkelingen en de karakteristieken van het hedendaagse kapitalisme. David Harvey (1935)heeft groot aanzien binnen de (neo)marxistische politieke economie. Hij gebruikt het concept van laat kapitalisme in zijn analyses van neoliberalisme, urbanisatie en geografische ongelijkheid, en bouwt zo voort op Marxistische en Mandeliaanse ideeën.

Denkers uit de Frankfurter School zoals Theodor W. Adorno, Max Horkheimer en Herbert Marcuse gebruikten niet altijd expliciet de term ‘late capitalism’, maar hun kritische benadering van de moderne maatschappij en het kapitalisme was wel een voedingsbodem voor het latere gebruik en de verdere uitwerking van het concept. Het zijn vooral al vWOII geboren economen die de terminologie gemunt hebben en er verder op borduren.

Het nieuwe nationalisme

En toch, er zijn zeker jongere, kritische (veelal linksgeoriënteerde) economen en sociale wetenschappers die nog steeds de term late stage capitalism of late capitalism gebruiken. Denk hierbij bijvoorbeeld aan sommige auteurs die publiceren in tijdschriften als Jacobin of Tribune, of aan onderzoekers met een ecologisch-marxistische inslag (zoals Kohei Saito). Ook publicisten als Grace Blakeley (VK) en Aaron Bastani (bekend van Fully Automated Luxury Communism) vallen hieronder, hoewel zij zich soms meer profileren als (financieel) journalist of commentator dan als “traditioneel academicus”.

Maar feitelijk is het animo voor links denken en handelen in de huidige politieke realiteit niet groot. In de VS is het Trumpisme opgekomen wat een moderne vorm van cowboykapitalisme is met een zeer egoïstisch, nationalistisch karakter. Ook in Nederland en in de rest van de Europese Unie zijn denkbeelden, die van het ik uitgaan zeer populair. De populariteit van Wilders, een eenmanszaak met zijn PVV is groot en aanhoudend. Het nieuwe nationalisme zal tot verstarring leiden, tot navelstaren. Dat geldt ook voor beperking van buitenlandse studenten en dwangmatig Nederlands op de universiteiten.  

De wereld is van iedereen

Ik ben opgegroeid in en na WOII in een wereld die zijn wonden likte en onderweg naar de jaren zestig en zeventig hoop kreeg op het einde van de Koude Oorlog en steeds meer welvaart en welzijn voor iedereen. De song “Íédereen is van de wereld en de wereld is van iedereen”, van The Scene uit 1990 vertolkt het gevoel. Rood, zwart, wit, geel, jong, oud, man of vrouw”. De wereld is van iedereen.  Lhbtqia+ bestond nog niet. Hoewel de leiders van nu dat lied toen uit volle borst meezongen is van dat gevoel nu niets meer van over. Het stemt verdrietig dat de nabije politieke wereld er aan het einde van mijn tijd even beroerd bijstaat als aan mijn begin. Zoals Antoine Bodar (80) op 28.12.2024 in een televisie-interview zijn emotie nauwelijks kon bedwingen.

In zijn interview met Rick Niemann zondag 22 december voor WNL onthult Pieter Omtzicht dat hij over de nieuwe regering onderhandelde met een partij die in het akkoord opgenomen wilde zien dat het bezit van een koran vijf jaar gevangenisstraf oplevert, straat zitten bij een demonstratie zoals van Extinction Rebellion in Den Haag zeven jaar gevangenisstraf en dat arbeidsmigratie en instroom van buitenlandse studenten fors teruggedrongen moet worden. De leiders van nu willen het immigratiesaldo, ruim meer dan 100.000 mensen per jaar fors terugdringen. Ondanks het feit dat er grote tekorten op de arbeidsmarkt zijn. Migratie is er altijd geweest, maar Nederland is voor de Nederlanders is de nieuwe religie.  

Ik ben humanist maar wee wel enigszins de weg. In den beginne, toen de aarde nog woest en ledig was, was die van iedereen, er was nog bijna niemand. Het idee van een specifiek land begint in het Oude Testament. Voor Israël begint het met de belofte van God aan Abraham in Genesis 12:1-7, waarin God hem en zijn nakomelingen het land Kanaän toezegt. Deze belofte wordt herhaald aan Isaak (Genesis 26:3) en Jakob (Genesis 28:13-15). Hoewel deze belofte abstract blijft, is het idee van een geografisch gebied al aanwezig.Tijdens de uittocht uit Egypte krijgt het idee van een land met grenzen meer vorm. In Exodus 23:31 beschrijft God specifieke grenzen: “Ik zal uw grenzen vaststellen van de Schelfzee tot de Filistijnse Zee, en van de woestijn tot de Eufraat.” Pas met Saul en David begint de centralisatie, waarbij David de grenzen verder uitbreidt en Jeruzalem als hoofdstad vestigt.

De koran benadrukt eerder dat het land geen permanent eigendom van mensen is, maar een tijdelijk beheer, afhankelijk van hun gehoorzaamheid aan Gods wil. De koran erkent dat de Israëlieten door God een specifiek land was beloofd. Dat de aarde niet van iedereen is, maar van een volk en een staat, wortelt in godsdiensten. Al tijdens de Unie van Utrecht (1579) en vooral de Bataafse Republiek werden forse pogingen gedaan om kerk en staat te scheiden, maar pas Thorbecke in 1848 garandeerde vrijheid van godsdienst.  Ofwel: de koran verbieden is tegen de grondwet.

Nederlanders zwierven eeuwenlang over de wereld om gebieden in beslag te nemen en slaven te houden, maar nu immigranten hierheen komen gelden voor hen andere wetten. Voor mij geldt daarbij het recht op asiel voor asielzoekers. Een asielzoeker is iemand die zijn of haar land van herkomst heeft verlaten en in een ander land om bescherming vraagt, omdat hij of zij vreest voor vervolging, geweld, of onmenselijke omstandigheden in het thuisland. De asielzoeker heeft nog geen formele status als vluchteling en wacht op een beslissing over het asielverzoek. Anderen dan asielzoekers kun je wat mij betreft weren. En ja: het moet goed onderzocht worden en geldt alleen voor vluchtelingen die vrezen voor hun leven.  

Artikel 1 van de grondwet garandeert gelijke behandeling van iedereen in Nederland. Artikel 18 garandeert het recht op rechtsbijstand, wat ook geldt voor asielzoekers die juridische hulp zoeken in hun procedure. Artikel 22: verplicht de overheid te zorgen voor voldoende huisvesting, ook voor asielzoekende vluchtelingen. Bovendien is Nederland partij bij het Verdrag over de status van vluchtelingen van de Verenigde Naties uit 1951.

Dit verdrag verplicht landen om vluchtelingen bescherming te bieden, waaronder toegang tot basisvoorzieningen. De Vreemdelingenwet 2000 regelt de praktische zaken zoals recht op opvang tijdens de asielprocedure en basisvoorzieningen, zoals onderdak, voeding, medische zorg en toegang tot onderwijs voor minderjarige kinderen. Daar hebben we het COA voor. Kortom: de wetgeving is prima voor elkaar. Nederland moet de wet met kracht uitvoeren, meer dan 100.000 wooneenheden per jaar bouwen en achterstanden bij asielaanvragen wegwerken. Daar gaat het over. Asiel verlenen is mijn burgerlijke recht.

Zeven kardinale deugden

Ik was verrast toen ik de zeer intelligente en eloquente Beatrice de Graaf in Nieuws-uur van 22 december 2024 hoorde vertellen over de zeven kardinale deugden. Het was vele jaren geleden dat ik daarmee bezig was. Zij hoopte dat het kabinet Schoof die deugden tot uitgangspunt zou nemen voor een lange termijnvisie op de inrichting van de maatschappij. Het zou goed zijn Donald Trump hierover ook voor te lichten. De Graaf hield de Huizinga-lezing in Leiden waarin zij sprak over de grote betekenis van liefde voor de wereld vanuit de zeven kardinale deugden. Dat zijn klassieke deugden die afkomstig zijn uit de filosofie van de oudheid en het christendom. Ze worden verdeeld in vier kardinale (menselijke) en drie theologische deugden:

De menselijke deugden zijn Wijsheid (Prudentia): Het vermogen om goede beslissingen te nemen en juist te oordelen. Rechtvaardigheid (Justitia): Het streven om iedereen te geven wat hem of haar toekomt. Moed (Fortitudo): De kracht om moeilijkheden en angsten te overwinnen. Gematigdheid (Temperantia): Zelfbeheersing en matigheid in verlangens en emoties. De theologische deugden zijn Geloof (Fides): Vertrouwen in en toewijding aan God. Hoop (Spes): Het verlangen naar en vertrouwen op Gods hulp en het eeuwige leven. Liefde (Caritas): Onbaatzuchtige liefde en zorg voor God en de medemens. Hoewel ik niet gelovig ben ervaar ik deze deugden wel als een goede basishouding.

Het Singapore model

Het politieke model van Singapore wordt gekenmerkt door een dominante regeringspartij (de People’s Action Party, PAP) die sinds de onafhankelijkheid in 1965 vrijwel onafgebroken aan de macht is. Het bestuur legt sterke nadruk op economische vooruitgang, efficiëntie en meritocratie, en hanteert paternalistisch beleid. Daartegenover staan beperkte vrijheid van meningsuiting en politieke oppositie, strenge wet- en regelgeving en een hoge mate van sociale controle. Hierdoor geniet Singapore wereldwijd bekendheid om zijn stabiliteit en welvaart, maar ook om de beperkte ruimte voor kritiek en democratisch debat.  Een meritocratie is een systeem waarin mensen worden beoordeeld en beloond op basis van hun verdiensten, talenten en prestaties, in plaats van hun afkomst, status of bezittingen. Singapore is niet democratisch maar heeft tevreden inwoners.

In een democratie worden mensen niet primair beoordeeld op basis van hun verdiensten of capaciteiten (zoals in een meritocratie), maar vooral door de kiezers, die via vrije en faire verkiezingen bepalen wie tijdelijk politieke macht krijgt. De legitimiteit komt daarmee voort uit de instemming van de meerderheid, niet per se uit de verdiensten van individuele leiders. Overigens is de huidige minister-president Schoof niet gekozen.

Hoewel Singapore formeel vrije verkiezingen organiseert—met meerdere partijen en regelmatige stembusgangen—is het speelveld sterk in het voordeel van de People’s Action Party (PAP). De overheid handhaaft strikte regels rond media, meningsuiting en oppositieactiviteiten, waardoor de dominantie van de PAP moeilijk te doorbreken is. Zo heeft Singapore een vorm van democratie met verkiezingen, maar die gaat gepaard met een sterk meritocratisch én paternalistisch bestuur, wat in de praktijk de politieke concurrentie aanzienlijk beperkt. Nederland heeft een parlementaire democratie. Toch beter.

Singapore heeft ongeveer 5,9 miljoen inwoners (2023) en beslaat een oppervlakte van ongeveer 730 vierkante kilometer. Ter vergelijking: Nederland heeft ruim 17,8 miljoen inwoners en een oppervlakte van ruim 41.500 vierkante kilometer. Daarmee is Singapore qua oppervlakte ruim vijftig keer kleiner dan Nederland, maar met ongeveer een derde van het aantal inwoners. In Singapore leven 8.082 inwoners per vierkante kilometer vreedzaam samen. In Nederland leven 430 inwoners per vierkante kilometer ruziënd samen. In mijn woonplaats Meppel wonen 645 inwoners per vierkante kilometer. Het voelt niet overbevolkt aan.  

Illustratie voorin:  https://www.gezondheidsnet.nl/seks-en-soas/wat-betekent-lhbtqia

Wilt u reageren? Log dan eerst in of maak een account aan.

Login vergeten? Reset wachtwoord.