Paus Franciscus (1936-2025), die in de vroege ochtend van Tweede Paasdag 2025 is overleden, verbind ik vooral met zijn rol tijdens de Argentijnse “vuile oorlog” onder de dictatuur van generaal Videla (1976-1983). Jorge Mario Bergoglio, toen begin veertiger, was tijdens de militaire dictatuur in Argentinië de provinciaal-overste van de Jezuïetenorde in dat land. Mediapriester Antoine Bodar was kritisch over Paus Franciscus.
Die positie nam hij in van 1973 tot 1979. [i] Ik bezocht het verscheurde Argentinië in die tijd enkele keren als journalist. Bergoglio leidde de Argentijnse jezuïeten op relatief jonge leeftijd en maakte de coup van maart 1976 van dichtbij mee. De katholieke kerk in Argentinië koos toen voor een voorzichtige opstelling: de meerderheid van de bisschoppen en kerkleiders gaf zelfs openlijke steun aan het militaire regime of zweeg over de mensenrechtenschendingen.[ii] Critici verwijten hem vooral passiviteit – het niet hardop veroordelen van de gruweldaden – en sommigen beschuldigen hem zelfs van medeplichtigheid in individuele gevallen. [iii]
Met behulp van AI boorde ik meer dan dertig bronnen aan over zijn leven tijdens de junta van Videla. Conclusie: De houding van Jorge Mario Bergoglio ten opzichte van het Videla-regime was er een van balanceren op een dun koord. Hij sprak niet openlijk tegen de junta, wat hem kritiek opleverde voor gebrek aan moed. Tegelijk tonen veel bronnen aan dat hij op de achtergrond mensen in nood hielp en geen actieve rol speelde bij de repressie.
De historische meningen blijven verdeeld, maar veel Argentijnen – inclusief vooraanstaande mensenrechtendenkers – menen dat Bergoglio geen medeplichtige was aan de misdaden van het regime. Paus Franciscus zelf heeft aangegeven dat die periode ingewikkeld was en dat hij vooral hoopt op “genezing van de wonden” door waarheid en vergeving. Zijn levensloop illustreert zowel de kwetsbaarheid als de veerkracht van iemand die, geconfronteerd met een brutale dictatuur, worstelde met de juiste koers en later probeerde lering te trekken uit de fouten van het verleden.
Media over de Paus
Historici en journalisten die de rol van de katholieke kerk tijdens de Dirty War hebben onderzocht, schilderen Bergoglio’s geval doorgaans af als complex en genuanceerd. Er is brede consensus dat de hoogste kerkelijke hiërarchie in Argentinië destijds een laakbare rol speelde – variërend van wegkijken tot regelrechte steun aan het regimecommonwealmagazine.org – maar men plaatst Bergoglio in het midden van dat spectrum. Anders dan een paar moedige geestelijken verzette hij zich niet openlijk tegen het bewindcommonwealmagazine.orgcommonwealmagazine.org, doch hij behoorde zeker niet tot de collaborateurs die ideologisch met de junta meegingen. De Argentijnse journalist Robert Cox (destijds hoofdredacteur van de Buenos Aires Herald) wijst erop dat Bergoglio achter de schermen wel probeerde te helpen, maar dat “hij hen niet beschermde en niet van de kansel tegen de ontvoeringen sprak”theguardian.com. Cox benadrukt dat vrijwel niemand in die jaren vrijuit over de misdaden kon berichten zonder zelf doelwit te worden, en dat men voorzichtig moet oordelen over keuzes die onder extreme druk zijn gemaakttheguardian.comtheguardian.com.
Kritiek
Aan de kritische kant van het spectrum staat onderzoeksjournalist Horacio Verbitsky, die in meerdere boeken (zoals El Silencio) scherpe beschuldigingen uit naar Bergoglio. Verbitsky documenteerde diverse vermeende misstanden en meent dat Bergoglio destijds de autoriteiten verkeerd heeft geïnformeerd over de priesters Yorio en Jalics die in de sloppen werkten. commonwealmagazine.orgcommonwealmagazine.org.
Mensenrechtenorganisaties zijn eveneens verdeeld in hun oordeel. Groepen als de Dwaze Moeders (Madres de Plaza de Mayo) bekritiseerden Bergoglio’s gebrek aan openlijke steun in de jaren ’70 – voor hen telde vooral dat hij niet als bondgenoot van de slachtoffers optrad toen het ertoe deed reuters.com. Belangrijk in de historische beoordeling is ook dat Bergoglio nooit gerechtelijk is veroordeeld of officieel beschuldigd. Alle juridische klachten tegen hem (zoals die van advocate Bregman in 2005) werden geseponeerd wegens gebrek aan bewijstheguardian.comtheguardian.com.
Verzoening
De jezuïet Paus Franciscus kwam uit een arm gezin in Argentinië, met een geëmigreerde Italiaanse vader. Hij klom op tot de eerste Latijns-Amerikaanse paus. Hij streefde naar een inclusievere Rooms-Katholieke Kerk en botste met traditionalisten. Onvermoeibaar sprak hij zich uit voor migranten, gemarginaliseerden en de gezondheid van de planeet. De Paus besteedde dagelijks aandacht aan de situatie van de christenen in Gaza en Palestina. Hij wilde altijd joods-christelijke verzoening. Hij onderscheidde de staat Israel enerzijds en het joodse geloof anderzijds, zegt Derk Walters , oud correspondent van NRC op het radioprogramma Bureau Buitenland.
Extroverte Kerk
The New York Times noemt hem een drijvende kracht achter verandering. In 2013 erfde hij een Vaticaan in wanorde na het schokkende aftreden van zijn voorganger, Benedictus XVI, een vaandeldrager van het rooms-katholieke conservatisme. Vanuit een introvert conservatief regime veranderde Franciscus de kerk in een meer extrovert instituut. Franciscus richtte zich tot migranten, armen en behoeftigen, slachtoffers van seksueel misbruik door katholieke geestelijken en vervreemde homoseksuele katholieken. Hij reisde naar vaak vergeten en afgelegen landen en probeerde de relaties met een vijandige Chinese regering, islamitische geestelijken en leiders uit de gefragmenteerde christelijke wereld te verbeteren.
De NYT: Na enkele aanvankelijke misstappen nam hij krachtige maatregelen om de crisis van seksueel misbruik door geestelijken aan te pakken, die een existentiële bedreiging voor de kerk was geworden. Hij voerde nieuwe regels in om hooggeplaatste religieuze leiders, waaronder bisschoppen, ter verantwoording te roepen als ze seksueel misbruik pleegden of verdoezelden. Hij legde echter niet de mate van transparantie of burgerlijke rapportageverplichtingen op die veel voorstanders eisten. In latere jaren bleef hij veel reizen en richtte zich op uitgebuite en door oorlog verscheurde delen van Afrika, waar hij hedendaagse kolonisten de grond in boorde en vrede zocht in Zuid-Soedan. Conservatieve katholieken beschuldigden hem ervan de kerkelijke leer te verwateren en bleven zich tegen hem verzetten. De sluimerende onenigheid barstte regelmatig los, bijna middeleeuws, met gepraat over schisma’s en ketterij.
Antoine Bodar over de Paus en de kerk
Mediapriester Antoine Bodar (1944), theoloog en filosoof, heeft een zeer erudiete, maar ook conservatieve benadering van het katholicisme. Hij was kritisch over Paus Franciscus. In een essay in Trouw kritiseerde hij gedraging, improvisatie en onduidelijkheid van de Paus. Dat veel stijlverlies met zich heeft meegebracht. Hij vindt dat Franciscus door media en publiek wordt overgewaardeerd en vind hem lomp en weinig fijnzinnig.
Bodar kritiseert dat de Paus vooral de arme kerk voor de armen benadrukte. Hij vindt dat onwerkbaar omdat een Kerk die zelf arm wordt, volgens hem weinig structureel kan doen aan verhelpen van armoede. Bodar noemt het symboolpolitiek. Hij vindt dat de Paus weinig gevoel zou hebben voor liturgie en “alles wat naar vertoning zweemt hem vreemd is”(volzin.nl ) Daaruit blijkt dat Bodar de traditionele pracht en ritus als iets positiefs ziet dat niet zomaar overboord gezet moet worden. In het debat over een inclusieve versus behoudende (meer introverte) koers van de Kerk profileert Bodar zich duidelijk aan de behoudende kant. Antoine Bodar schetst in zijn optreden een Kerk die eerder naar binnen kijkt en haar schat aan traditie bewaakt, dan een Kerk die met alle winden van de moderne wereld meewaait.
Het feest van de hoop
Tijdens deze Pasen kwam ook Antoine Bodar (80) tijdens “Pasen in Rome” op NPO 1 20 april 2025. Antoine Bodar: “liefde is de grootste. Wij kennen het lijden van Goede Vrijdag dat overgaat in de rust van Paaszaterdag en in de vreugde van de opstanding van Pasen. Dat is het geloof van de christenen. Daarom is Pasen het feest van de hoop. Wij hopen dat datgene wat wij geloven werkelijkheid wordt. En dat wij met Hem te zijner tijd zullen verrijzen uit het rijk van de doden. Dat de dood een poort is en niet alleen een feit waarna alles ophoudt.”
Liefhebben en vergeven
“God heeft zijn Zoon gestuurd uit liefde en de liefde is de grootste van de drie goddelijke deugden: geloof, hoop en liefde. Het is belangrijk dat de Paus ons leert dat wij elkaar niet moeten haten, maar beminnen, dat we elkaar moeten vergeven in plaats van vergelden. Dat geldt voor alle mensen in de wereld.”
Caritas
“Wanneer je in wanhoop zou leven dan ben je geen sociaal wezen meer, snijd je je af van de gemeenschap, raak je in een isolement. Dat is niet goed, we zijn een mensenfamilie. Gebrek aan hoop is gebrek aan zorgzaamheid omdat je dan geen oog meer hebt voor de mensen om je heen. De grote filosoof Schopenhauer zei: als je het wilt uithouden in de wereld, bekommer je dan om de ander. Dat is caritas.”
Vier deugden
“Wanneer je jezelf gewaarwordt dat je in God geborgen bent dan leidt dat ook tot overgave: we zullen wel zien. We moeten de goddelijke deugden betrachten: geloof, hoop en liefde. Die drie deugden worden geschraagd door vier andere deugden voor alle mensen: matigheid, moed, voorzichtigheid en rechtvaardigheid: en de rechtvaardigheid staat op de tocht als we kijken naar de grote politieke leiders van nu. Ik vrees dat we in het westen van democratie naar autocratie gaan. Met Amerika als voorbeeld.”
Wij worden onszelf in de ander
“Alle kerken in de wereld zouden zich moeten inspannen om de vrede te doen. Geloof is meer dan praten. Het gaat om het gestaltegeven aan de menselijke waardigheid. Wij worden pas onszelf in de ander. We zijn met zijn allen één menselijke familie. Als kerken kleiner worden kunnen ze ook fijner worden. De volkskerk is voorbij. De joden zijn ook niet zo groot in getal. “
“Het is ook mooi om in de voltooiing van het leven te zin. Om te weten: dan zal het leven stilvallen. Dan is het leven hier voorbij. Maar nu: gewoon discipline houden, gewoon werken. En proberen de deugden te betrachten die de moederkerk ons voorhoudt: geloof, hoop, liefde, matigheid, moed, voorzichtigheid en …rechtvaardigheid. Als je je kunt bekommeren om de ander en van jezelf iets afziet, dan word je vanzelf een iets gelukkiger mens”, zegt Bodar.
[i] https://nos.nl/artikel/2139725-paus-franciscus-opent-kerkelijke-archieven-vuile-oorlog-argentinie
[ii] https://www.commonwealmagazine.org/more-bergoglio-and-dirty-war#:~:text=leave%20the%20poor%20neighborhood%20where,Wernach%2C%20is%20presently%20serving%20a
[iii] https://www.reuters.com/article/world/argentina-s-pope-stood-up-to-power-but-has-his-critics-idUSDEE92D0HT/#:~:text=Critics%20of%20Bergoglio%2C%20the%20Jesuit,the%20Church%20during%20military%20rule
Wilt u reageren? Log dan eerst in of maak een account aan.
Login vergeten? Reset wachtwoord.
Roel Nooi schreef:
Amerika, inmiddels een autocratie onder de dwaas Trump. Hopelijk krijgen gezonddenkenden de gelegenheid een vorm van tegenwerking uit te oefenen.