Adriaan's Analyses

Breekijzer voor een sociale wereld. Door Adriaan Meij.

De versnellers

Door Adriaan Meij
Gepubliceerd op 27 januari 2025
Aantal reacties: 0

De versnellers krijgen de wereld steeds meer in hun greep. Systemen in technologie, economie en politiek die de richting beïnvloeden en de balans verstoren. Natuurwetten die de menselijke rechtsstaat op de proef stelen. Zij die verandering met geweld, complotten en oproer uitlokken, over links of over rechts. Het lijken onbeheersbare processen geworden, ingebakken in het menselijk systeem. Nu de wereld steeds meer geregeerd wordt door algoritmen en de robot de mens passeert. Een verkenning.

De zorg van Roxanne

Mijn aandacht werd er naartoe getrokken door een artikel van Roxanne van Iperen van “Het Hooge Nest” in Vrij Nederland over accelerationisme. [1] Zij refereert aan de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 als een serieuze aanval op de democratie. Deze bestorming was ‘poging tot staatsgreep georganiseerd door Trump’, zoals de onderzoekscommissie van het Huis van Afgevaardigden later concludeerde, schrijft zij.

Van Iperen haalt een criticus aan. “Het is een mythe te denken dat de democratie hier heeft gefunctioneerd, waarschuwde Julian Zelizer, hoogleraar aan Princeton en auteur van een boek over Trump: deze staatsgreep was gelukt als een handvol personen op sleutelposities anders had gehandeld. Als hierop geen verantwoording, rechtvaardigheid en hervormingen volgen, zal er sprake zijn van een voortdurende bedreiging van de democratie”. De onderliggende extremistische stroming, die groeit en steeds dichter aan de oppervlakte komt heet accelerationisme. De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid noemt het, na jihadisme als grootste bron van dreiging, de ‘voornaamste rechtsextremistische geweldsdreiging’. Deze van oorsprong marxistische theorie is gericht op het versnellen van bepaalde processen om een systeem ten val te brengen, zodat je er iets beters voor in de plaats kunt stellen. Het huis afbranden om er je eigen gedroomde constructie te kunnen bouwen. 

De ideologie trekt een verzameling van mensen met een diepgevoelde zorg om de toekomst van de westerse beschaving, die in hun ogen gedoemd is ten onder te gaan: aangevreten door migratie, modernisering en globalisatie, de emancipatie van vrouwen en minderheden, en het verval van religie en traditie. De liberale democratie met haar ‘doorgeslagen, individuele vrijheid denken’ zorgt voor algehele degeneratie van de sociale orde, waardoor de gemeenschap uiteenvalt. De extremisten willen het verval juist actief versnellen door het aanwakkeren van chaos en conflict. Grootschalig geweld is een noodzakelijk middel om het kwaad uit te roeien – schoon schip te maken als het ware, waarna creatieve vernieuwing vrij baan krijgt. Verlossing door vernietiging. Dat is de uitleg van Roxanne Van Iperen in haar blog en in VN. Zij geeft veel meer voorbeelden. En mind you, deze bestormers van het Capitool zijn begin januari 2025 door de opnieuw gekozen Donald Trump van rechtsvervolging ontslagen. Hij overruled de rechtspraak.

Accelerationisme

In mijn gezoek om een plek te geven aan wat er in de wereld gebeurt kom ik accelerationisme tegen. Dat is over links en over rechts extreem en agressief, terwijl bijvoorbeeld Rutger Bregman van “De meeste mensen deugen” meer van de morele herbewapening en de zachtere krachten is. [2] . Andere bewegingen willen actie, actie, actie om de wereld radicaal te veranderen. Alles moet sneller en heftiger gebeuren.

Trumpisme – dat de rechtsstaat ondermijnt – is er een goed voorbeeld van en ook het Nazisme dat uiteindelijk leidde tot Auschwitz waar de grenzen van de menselijkheid zo overschreden werden en het donkerste van de mens losgelaten werd.[3] Vergeet Karl Marx niet. Hij lijkt de grondlegger van het accelerationisme. Marx zag kapitalisme als een dynamisch en revolutionair systeem dat constant zichzelf verandert door technologische vooruitgang en economische groei. In Het Communistisch Manifest schrijft hij over hoe het kapitalisme “alles wat vaststaat, verdampt” en voortdurend nieuwe productiewijzen en  sociale verhoudingen creëert. In High Tech Analysis publiceerde ik er geregeld over. [4] Collega Henny van der Pluijm schreef er een boek over[5]. En daar zit ik dan nu, midden in de singulariteit, een punt waarop machines of kunstmatige intelligentie het menselijk intellect overstijgen en de menselijke samenleving fundamenteel verandert. [6] Immers, de productie van deze analyse, mede met behulp van AI, is daar een goed voorbeeld van.

Sociale structuren zijn verstoorbaar. Zie de opkomst van het internet. Nietsche (1844-1900), met zijn idee van Amor fati, omarmt het leven met alles erop en eraan, ook de tegenslagen. Zeg maar ja tegen het leven zoals het is. Laat de versnelling maar komen, hoe erg ook, ongeacht de gevolgen. Of het nu gaat om sociale rechtvaardigheid of extreem kapitalisme. De nog bestaande zwijgende meerderheid van tegenstanders vreest de onvoorspelbare gevolgen van het versnellen van destructieve processen, zoals ecologische rampspoed die zich wereldwijd voltrekt of sociale instabiliteit. En leiders zoals Trump en Wilders denken dat nationalisme, America First, sluit grenzen en moskeeën, de oplossing vormen.

Ik hoor door mijn gedrag bij de tegenstanders van accelerationisme, hoor eerder bij de slow food movement en pleitbezorgers van degrowth, wat onder meer blijkt uit mijn vertrek eind jaren zeventig uit Amsterdam naar het platteland en de oprichting van een biologisch-dynamische tuinderij, waar overigens tuinder Frans de Lange het zware werk deed en ik de verlieslijdende investeringen. [7]

De ban van wetmatigheden

De wetmatigheden van de deeltjesversneller zijn in de natuur verweven. Als ik straks 1 zonnebloemzaadje in de tuin plant komt er in de herfst van 2025 een volgroeide zonnebloem uit met wel 1500 pitten geordend in de Fibonacci-reeks in een compact, harmonieus bed. Zou ik die pitten volgend voorjaar weer uitzaaien dan levert dat in het najaar van 2026 niet minder dan 2,25 miljoen voedzame pitten op onder gunstige omstandigheden. En in 2027 3,37 miljoen pitten. Dat is pas groei.

  • Al in de jaren tachtig schreef ik geregeld over de Wet van Moore. Die claimt dat er elke twee jaar het aantal transistoren op een chip verdubbeld kan worden. Als dat kan dan kunnen systemen het, dus ook systemen in de economie en politiek. De Wet van Verdoorn zegt dat met de groei van de productie de productiviteit ook toeneemt. Verdoorn (1911-1982) was een Nederlandse econoom. Daarbij accumuleren concurrentie en innovatie het kapitaal wat systeemversnelling tot stand brengt zoals nu met AI. Die exponentiele groei zie je ook in netwerken zoals bij Uber en bij sociale media. De Wet van Metcalfe zegt dat de waarde van een netwerk in het kwadraat toeneemt met het aantal aangeslo9ten gebruikers. Het FD bericht dat techbedrijven maandag op de beurs onderuit gingen omdat het Chinese AI-bedrijf DeepSeek veel goedkopere AI-modellen kan maken, waarvoor minder rekenkracht nodig is.

En zo krijg je uiteindelijk de besproken singulariteit waarbij de computer de mens passeert. Kenners herinneren zich wel de Wet van Tofler die stelt dat politieke systemen zich steeds sneller moeten aanpassen en dat achterblijven instabiliteit garandeert. We zien het in Den Haag elke dag gebeuren. Daarbij kan de macht zich concentreren in groepen en de staat zelf de rechtsstaat overtreden zoals in het toeslagenschandaal of de gaswinning in Groningen. Zoals beschreven is een revolutie dan ineens niet meer ver weg zoals bij de bestorming van het Capitool.

De Wet van Meij

Bevangen over al dat denken over wetmatigheden heb ik zelf ijdel genoeg ook wel eens zitten sleutelen aan de Wet van Meij. Deze zegt: “Het aantal werkenden in productieve waardeketens daalt evenredig met de toeneming van het nut en capaciteit van netwerken en de transactiekracht van chips.” Sturen op Economic Value Add en eigen informatieproductiviteit is hierbij een belangrijk hulpmiddel.

Een praktisch voorbeeld hiervan zijn de resultaten van het softwareconcern Afas uit Leusden die ik al sinds de oprichting in 1995 volg. Ondanks de omzetgroei in 2024 met 13% is het aantal medewerkers in 2024 gedaald en gaat het bedrijf in 2025 standaard de vierdaagse werkweek invoeren. De omzet per medewerker is dan ook gestegen tot meer dan een half miljoen euro omdat de klanten en informatiesystemen steeds meer werk overnemen.

Voortdurende steile groei van de omzet per medewerker in softwarebedrijf Afas

De lente van Kondratieff

Nog een instrument is de Lange Golf van Kondratieff. [8] . Dit is een theorie over langdurige economische cycli van 50 tot 60 jaar in vier fasen. Lente (Groei): Periode van economische groei, innovatie en optimisme. Zomer (Bloei): Hoogconjunctuur, maar met toenemende spanningen en onbalans. Herfst (Neergang): Economische neergang, crisis en deflatie. Winter (Depressie): Dieptepunt van de cyclus, met economische depressie en sociale onrust. Je kunt beargumenteren dat we ons sinds ongeveer 2010 in een nieuwe ‘lente’-fase bevinden, gekenmerkt door nieuwe technologieën en innovatie Kunstmatige intelligentie, big data, cloud computing. Afbeelding met tekst, lijn, Perceel, diagram

Automatisch gegenereerde beschrijving

De Kondratieff-cyclus 1780-2025

De weg naar autocratie

Door vooral de technologische innovaties raken politieke systemen met hun eigen checks and balances, evenals economische systemen zoals socialisme en kapitalisme, die ook hun eigen modelleringen kennen, steeds meer met elkaar verweven en in de ban van de wetmatigheden. Globalisering enerzijds en de tegenbeweging van nationalisme die het Trumpisme nu inzet zijn daar goede voorbeelden van. Daar komt bij dat politieke en zakelijke beslissingen steeds meer plaats vinden op basis van data en algoritmen die AI autonoom produceert. Dat is de roemruchte Haagse toeslagenaffaire ten voeten uit. De menselijke geestkracht en intelligentie kan dat niet bijbenen met alle verkeerde besluiten van dien. Voeg daaraan toe dat het beschikbare kapitaal zich steeds verder concentreert in een steeds kleinere groep handen en je ziet dat de invloed van de gewone man op politiek en economie aan het verdwijnen is en dat die dus achter de leider met de grootste bek aanloopt. En zo kom je in de autocratie en in de dictatuur terecht. Beheerst door systemen in plaats van door mensen.

Zo toont de nieuwe regering Trump tekenen van democratisch tekort. Hij kritiseert onafhankelijke rechters en de FBI  bij besluiten die niet in zijn voordeel zijn. Hij vroeg loyaliteit van het OM. Hij kon niet aantonen dat de verkiezingen van 2020 “gestolen”” waren, maar zei dat wel. Hij ziet  de media als “de vijand van het volk”. De media in diskrediet brengen is typisch iets wat autocraten doen. Om maar een paar voorbeelden te noemen van ondermijning van democratische instituties.

Bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 5 november 2024 behaalde Donald Trump een overwinning op Kamala Harris. Hij verzamelde 312 kiesmannen, terwijl Harris er 226 behaalde. In de populaire stemming ontving Trump 49,8% van de stemmen, tegenover 48,3% voor Harris. Hij haalde dus iets minder dan 50% van  de stemmen. Bij zijn inauguratie op 20 januari 2025 begon Trump zijn tweede termijn met een goedkeuringspercentage van 47%. Dit  benadrukt de aanhoudende verdeeldheid binnen de Amerikaanse bevolking.

Autonome remmen op versnelling

Er zitten ook remmen op dit toekomstbeeld waarin de machine werkt en de mens alleen nog maar vrije tijd heeft. Zo vreet versnelling energie zoals iedereen weet die een portie gas geeft in zijn auto. En ondanks het feit dat AI het meeste werk overneemt, zoals bij AFAS, blijft het personeelstekort groot in de rijke westerse wereld, die uit zichzelf exponentieel is gaan groeien en niet tegen te houden is. Een voorbeeld is het aanmoedigen van obesitas door een overvloed aan reclame voor ongezonde producten, maar tegelijkertijd een medische industrie optuigen die kapitalen verdient om obesitas  met medicatie in te dammen.

Een politieke optie is om het enorme aantal mensen in de arme landen erbij te betrekken die werkloos zijn, bijvoorbeeld door nog nodige arbeid daarheen te verplaatsen – anders komen deze mensen hier naartoe – maar dat strijkt de anti-globalistische nationalisten zoals Trump tegen de haren in. [9].

Politieke systemen hebben in wetgeving en instituties een balans ingebouwd met als doel om de stabiliteit van democratie en wetten te beschermen. Steeds meer zie je dat deze checks and balances niet meer goed functioneren. Donald Trump is er een held in om die systemen pootje te lichten zoals met veel geschreeuw over terugjagen van gedocumenteerde, maar hij krijgt ook geregeld zijn plannen als een boemerang terug op zijn eigen bord. De Wet van Moore gaat vooral over de informatietechnologie. Zij kan niet zomaar toegepast worden op politiek en economie. Maar de trend is er wel. Denk aan feedbackloops, [10], netwerkeffecten, accumulatieprocessen en tipping points. Deze processen ondersteunen het idee van accelerationisme. Zij maken ook de grenzen aan de groei zichtbaar.

Algoritmische compassie

Ik moet even een luchtje scheppen. Keek op de televisie naar een programma over Boeddhisme met de Dalai Lama en Desmont Tutu. De Dalai Lama zegt zonder meer zijn ogen te knipperen “de mens is goed”. Ik had het al eerder van hem gehoord en zou die diepgewortelde kennis zo graag met hem delen dat ik die gedachte probeer te veroveren als uitgangspunt van mijn denken. [11] . Ook al zal die omwenteling de bittere realiteit in de wereld, 80 jaar na de bevrijding van Auswitch, niet veranderen.

Deze kerngedachte komt vaak terug in de toespraken en geschriften van de Dalai Lama.. Hij benadrukt dat ieder mens de potentie tot mededogen, vriendelijkheid en liefde in zich draagt. De Dalai Lama benadrukt dat compassie een universele menselijke eigenschap is, en geen eigenschap die is voorbehouden aan een bepaalde religie of cultuur. Hij gelooft dat dit het fundament is voor een evenwichtige en vreedzame samenleving.

Volgens hem is het cultiveren van compassie iets dat getraind moet worden, en hierin speelt het onderwijs een cruciale rol. Hij pleit ervoor om compassie een vast onderdeel te maken van het onderwijs, zodat mensen van jongs af aan leren om deze eigenschap te ontwikkelen Hij roept op tot een spirituele revolutie die gericht is op onze innerlijke dimensie. Hij gelooft dat fundamentele menselijke waarden, zoals compassie, ons kunnen leiden naar duurzaam geluk, in tegenstelling tot materiële goederen Hoewel mensen negatieve acties kunnen ondernemen, gelooft de Dalai Lama dat de basis van de menselijke natuur goed is. Hij ziet negatief gedrag als een afwijking van deze natuurlijke staat, veroorzaakt door factoren zoals onwetendheid, angst of negatieve invloeden.

Het punt is dat een land dat steeds meer bestuurd wordt door algoritmen begrippen als compassie, mededogen, geluksgevoel steeds meer uit de geautomatiseerde besluitvorming filtert. Dat komt omdat deze eigenschappen die emoties, empathie, inzicht in de context en moreel oordeel omvatten niet zijn terug te brengen tot de harde concrete regels die een algoritme nodig heeft. Compassie is bovendien subjectief. Je kunt geen universele definitie geven die in een algoritme kan worden gecodeerd. Algoritmen zijn niet bewust of invoelend. Ze missen het vermogen om emoties te ervaren of empathie te tonen. Ze kunnen het alleen maar faken.  

Natuurlijk doen softwareontwikkelaars wel hun best om te doen alsof en om vooroordelen wegnemen als je algoritmen daarop traint. Algoritmen kunnen ook beslissingen nemen op een manier die mensen kunnen begrijpen. Dan kunnen ze het vertrouwen vergroten en de acceptatie bevorderen. Dit is belangrijk in contexten waar beslissingen grote gevolgen kunnen hebben voor individuen. Deze mensen worden dan gemanipuleerd. Denk aan algoritmen in de gezondheidszorg die rekening houden met de emotionele toestand van patiënten. Door expliciet waarden zoals respect, autonomie en menselijke waardigheid op te nemen in het ontwerpproces van algoritmen, kunnen deze op een meer ethische en compassievolle manier functioneren. Maar het is nep, technologie waar de homo sapiens altijd de macht over moet behouden. Anders wordt de menselijkheid weg gefilterd, zoals in Auswitch gebeurde en in deze tijd in Gaza, waar de Amerikaanse president Trump het voor zijn rekening neemt om voor te stellen twee miljoen Palestijnen naar Jordanië of Egypte te deporteren. Een dergelijk voorstel, wat lijkt op de massale en georganiseerde deportatie van Joden naar Oost-Europa, is misdadig. En toch wordt het in de politiek als een serieus voorstel besproken.


[1] 24.01.2025 Zo normaliseert het extremisme https://www.vn.nl/zo-normaliseert-extremisme-met-roxane-van-iperen?utm_medium=email&_hsenc=p2ANqtz-82EmU2PDZD96Ee__lwPC5WS9ZEBRn4oq-CI9EzsLV7sqkNvTNb9bl42FBR5RLwJrOl-B0rtBamjcM5VxULQOrvsTLANw&_hsmi=103159513&utm_content=103159513&utm_source=hs_email

[2] https://decorrespondent.nl/cp/demeestemensendeugen.

[3] Se questo è un uomo, Primo Levi.

[4] Artifical Intelligende verovert Europa. HTA 19. 02.juni 2007

[5] Henny van der Pluijm. https://www.bol.com/nl/nl/p/rechten-en-plichten-voor-robots/9200000021031700/.

[6] Werken over singulariteit van John von Neumann, al in 1950, Ray Kurzweil en Vernor Vinge.

[7] https://kloostertuinnoordwolde.nl/

[8] https://nl.wikipedia.org/wiki/Kondratieffgolf

[9] De IAO schatte dat er in 2023 wereldwijd ongeveer 208 miljoen mensen werkloos waren. Dit komt overeen met een wereldwijde werkloosheidsgraad van 5,8 procent.

[10] Voorbeelden: Een virale video op sociale media trekt meer aandacht, wat weer tot meer verspreiding leidt. Als prijzen stijgen, kan de vraag afnemen, wat leidt tot stabilisering van de prijs. Feedback van klant die het product verbetert.

[11] https://npo.nl/start/video/dalai-lama-in-nederland

Reageren

Wilt u reageren? Log dan eerst in of maak een account aan.

Login vergeten? Reset wachtwoord.

Breekijzer voor een sociale wereld. Door Adriaan Meij.